ارتباط مستقیم با مردم جهت حل مشکلات مختلف ایشان در حوزه ی امور مساجد چگونه است؟
مَسْجد مکان عبادت خدا و تلاوت نماز که ممکن است ساختمانی محصور یا زمین سوای سقف و دیوار باشد. مسجد قبا اولیه مسجدی است که در اسلام ساخته شد.
در شریعت اسلامی، مسجد آداب و احکامی ویژه دارد. از مسجد غالباً برای عبادت جمعی و فعالیت‌های فقهی گروهی استفاده می‌گردد و مهمترین عبادتی که در آن به جا می آورند، نماز جماعت میباشد.
مسجد علاوه بر کاربرد عبادی، کارکردهای اجتماعی، سیاسی، آموزشی و قضایی برای مسلمانها داشته که برخی از این کارکردها تاکنون باقیمانده است. مساجد در جمهوری اسلامی ایران، نقش مهمی در توفیق انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ش اعمال کردند.
فهرست
۱ مضمون‌‌شناسی
۲ مسجد در قرآن
۳ پیشینه مسجد در اسلام
۴ احکام و آداب مسجد
۵ مداقه و فضیلت مسجد
۶ معماری
۶.۱ منبر
۶.۲ محراب
۶.۳ مناره
۶.۴ مقصوره
۷ کارکردها
۷.۱ کارکرد آموزشی
۷.۲ کارکرد اجتماعی
۸ نقش مسجد در انقلاب اسلامی جمهوری اسلامی ایران و امان مقدس
۹ جستارهای وابسته
۱۰ پانویس
۱۱ منابع
مضمون‌‌شناسی
«مسجَد» در زبان عربی به معنای نهادن پیشانی بر زمین و به خاک افتادن به علامت کمال خضوع و خشوع میباشد و مسجِد به معنای جایی است مسجد غدیر باباعلی ارشاد مشهد که در آنجا سجده می‌کنند.[۱] برخی معتقدند واژه مسجد از واژه و کلمه‌ای غیر عربی «msgď» به معنای معبد گرفته شد‌ه‌است که در متون زبان آرامی مربوط به قرن پنجم پیش از به دنیاآمدن مسیح وجود داراست.[۲] در عصر پیش از اسلام این کلمه و واژه برای اشاره به جای جای و معبدی بوده که در آن آفریدگار را عبادت می‌کرده‌اند.[۳] برخی معتقدند واژه و کلمه «مساجد» در آیه چهلم سوره حج در همین مضمون به عمل رفته میباشد.[۴]
دهخدا با استناد به منابع قدیمی و ذکر آدرس مسجد غدیر باباعلی ارشاد مشهد نمونه‌های بسیار از آنان نوشته میباشد که کلمه عربی مسجد، اساسا، به صورت کلمه «مَزگِت» از زبان آرامی وارد عربی و فارسی گردیده است.[۵] او به نقل از این منابع آورده است که حروف «ز»، «گ» و «ت» در عربی به «س»، «ج» و «د» تغییر کرده و مسجد در عربی یعنی جای سجده کردن. به نقل این منابع، مزگت به معنای نمازخانه، خانۀ پروردگار، «خانه‌ای که برای پرستش پروردگار بسازند و هرکس خواست در آن عبادت کند» و نظائر آن می‌آمده میباشد.[۶]
مسجد در اصطلاح رایج فعلی به معنای عبادتگاه خاص مسلمانها و محل نماز خواندن آنهاست. گفته‌اند از آن رو که مسلمان ها در نماز، سجده می‌کنند و سجده نهایت خضوع و خشوع شماره تلفن مسجد غدیر باباعلی ارشاد مشهد در عبادت می باشد، این مکان را مسجد به معنای جای سجده نامیده‌اند. مسجد، به حیث فقهی احکامی ویژه داراست و به نظر مادی ممکن است عبارت از یک ساختمان محصور فی مابین دیوارها یا یک زمین بدون سقف و دیوار باشد.[نیازمند منبع]
«مسجد جامع» نیز به معنای مسجد به فعالیت می‌رود ولی غالبا مراد از این واژه مسجدهای گرانقدر یا مساجدی در شهرها میباشد که نماز جمعه در آن اقامه می گردد.[۷]
مسجد در قرآن
کلمه و واژه مسجد بیست و هشت بار به طور عده و مفرد در قرآن به فعالیت رفته است که در برخی از آنها از اهمیت مسجد و محافظت آن حرف رفته هست؛ به عنوان مثال: «إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّكاةَ وَ لَمْ یخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسی أُولئِكَ أَنْ یكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِین (ترجمه: مساجد را صرفا كسی آباد میكند كه به خدا و روز قیامت ایمان آورد و نماز را برپا داراست و زكات بدهد و از كسی جز خدا نترسد- امید‌است آن ها هدایت یابند.)[ توبه–۱۸]
مالکیت مسجد در قرآن به آفریدگار نسبت داده شده میباشد.(جن/۱۸) از امام درستگو(ع) از علت احترام مساجد پرسیدند، آن حضرت در پاسخ گفتند: «زیرا مساجد خانه‌های پروردگار در زمین‌اند».[۸]
در آیه ۱۲۵ سوره بقره، به مسجد مکه که همان مسجدالحرام میباشد، به عنوان مکانی برای شغل‌های آیینی و نیز محل گرد هم وارد شدن اشاره گردیده‌است [۹] و در آیه ۹۶ سوره آل عمران این مسجد به عنوان اولیه خانه‌ای که برای عبادت مردم برپا شده، ذکر شده است.[۱۰]
پیشینه مسجد در اسلام
عبدالحسین زرین‌کوب:
«که ذکر کرد در اسلام، آیین را با هنر سازگاری نیست؟ برعکس، این هردو یکدیگر را در آغوش میکشند و آن هم در مسجد.»[۱۱]
بنابر تعالیم رسول اکرم(ص)، عبادت آفریدگار و نماز، به مکانی خاص نیاز ندارد و در هر جایی از زمین میتوان خداوند را عبادت کرد و نماز گزارد؛ چنان که در حدیثی از آن حضرت نقل شد‌ه‌است: «جُعِلَت لِی كُلَّ أرضٍ طَیبَةٍ مَسجِداً وَ طَهوراً (همگی زمین برای من منزه و مسجد قرار داده گردیده است.»[۱۲]) به این رو، مسلمانها پیش از سفر، جایی خاص برای نماز گزاردن نداشتند و هر جا که قابلیت و امکان آن آماده بود نماز می‌خواندند و فرستاده(ص) هم پا کسانی انگشت‌شمار مانند امام علی (ع) نماز را به صورت مخفیانه ادا می‌کرد.[۱۳] بنابر گزارش‌هایی در منابع تاریخ اسلام، آن حضرت پس از علنی شدن دعوت، گاهی کنار کعبه نماز می‌گزارد.[۱۴]
مسجد قبا اول مسجدی میباشد که در اسلام ساخته شد. زمانی فرستاده از مکه به مدینه می‌آمد، پیش از ورود به مدینه یک هفته در قبا ماند و در این زمان به درخواست مردم مسجدی درین حوزه تشکیل داد. برخی گفته‌اند این مسجد به توصیه عمار یاسر تاسیس شده است.[۱۵]
با مسافرت مسلمانها به مدینه، پیامبر مکانی را برای نماز جماعت و نیز گرد هم آیی مسلمانها برگزید و با ملازمت و همراهی مؤمنان آن مکان را به صورتی بی آلایش برای این کار مهیا کرد. این مسجد که مسجدالنبی یا مسجد رسول نام گرفت، به زودی رده ویژه‌ای نزد مسلمان ها یافت و به مکانی برای عبادت، آموزش مذهبی، عمل‌های جمعی و تصمیم‌گیری‌های اصلی سیاسی تبدیل شد. قبلا، فرستاده در بعضی مکانهای مکه به همدم مؤمنان نماز جماعت خوانده بود البته جایی را به عنوان مسجد گزینش نکرده بود.[نیازمند منبع]
مسجدْ بعد از سفر، افزون بر عبادت، مرکزی برای اداره حکومت بود و آن گاه به عنوان مکانی آموزشی و تبلیغی نیز به کار رفت. بعد ها هنگامی دار‌الحکومه و مدرسه ساختند، مسجد به عبادت اختصاص داده شد؛ گرچه گهگاه از آن به عنوان مدرسه نیز به کار گیری میشد.[۱۶]
نمایی از مسجد کوفه
در جریان فتوحات عراق و شمال آفریقا در قرن اول هجری، مسلمان ها با الگوبرداری از پیامبر اکرم(ص) در مدینه، معمولا فضایی را که در راس اردوگاه‌هایشان قرار داشت به مسجد اساسی اختصاص می‌دادند. با تبدیل شدن پادگانها به شهرهایی چون بصره، کوفه، فسطاط و قیروان این محل‌های عبادت نیز به بناهایی همیشگی تبدیل شدند. از همین سر مشق در بنیانگذاری بغداد در قرن دوم هجری و قاهره در قرن چهارم هجری استفاده شد. مسلمانان در شهرهایی که فتح می‌کردند مانند دمشق، بیت المقدس و مدائن مساجد خود را در محل معابد کلیساها و قصرها بنا می‌نهادند.[۱۷]
احداث مساجد پس از مسجد قبا و مسجد النبی در دیگر مناطقی که اسلام بدانها نحوه می‌یافت، انجام می‌گرفت. در قرن نخستین قمری مسجد کوفه(۱۷ق.)، مسجد فسطاط(۲۱ق.) و جامع بصره(۲۴ق.) به اهتمام مسلمانها ساخته شد.[۱۸]
به گفته ابن خلدون(م. ۸۰۸ق) دو نوع مسجد شهری وجود داشته هست: مساجد بلندمرتبه ذیل اختیار دولت برای نمازهای جمعه و اجتماعات مهم مسلمانان و مساجد کوچک که بوسیله بخش‌های متعدد جمعیت شهری ساخته و اداره می‌شدند. در طی اولیه معمول این بود که به تقلید از آداب و رسوم پیش از اسلام و نیز طرز و سیره رسول در مدینه، خلفا یا فرمانداران منصوب آنها اقامتگاه خود را در کنار مسجد جامع برپا کنند در حالی که مردم بی آلایش مساجد خود را در محلات خاندان‌ای خود می‌ساختند. با افزایش شدید قدرت و ثروت امپراتوری‌های اسلامی و جداگانه شدن اقامتگاه حاکمان، بر تعداد مساجد دولتی و غیردولتی به شدت افزوده شد. هر دو نوع معمولا به یاری مردم و درآمدهای اوقاف تأسیس و نگهداری می‌شدند.[۱۹]
کارآیی مسجد غالبا برای برپایی عبادات روزانه و نماز جمعه بوده که مردان بیشتر در آن شرکت می‌کردند. زنان در عقب صف مردان در حالی که پرده‌ای در بین آنها و مردان بود یا در اتاقی مستقل و یا در طبقه بالا در مراسم حضور داشتند.[۲۰]
به سبب ساز وجود احکام خاص مسجد، غالبا مکانی فارغ محل عبادت برای وضو اختصاص داده میشد.[۲۱] در تاریخ شیعه همانند اهل تسنن، اهمیت مساجد و اقتدار آنها فراز و نشیب فراوان داشته میباشد. مسجد مرقدهای شیعیان در کربلا و نجف از حفاظت آل بویه(قرن‌های چهارم و تا پنجم قمری) و صفویه(قرن‌های دهم تا یازدهم قمری) منتفع بوده است. سلسله فاطمی اسماعیلیه(قرن‌های چهارم تا ششم قمری) مساجد بخش اعظمی را در شمال آفریقا تا مصر و حجاز بنا کرد و در تحت نگهبانی قرار داد. صفویه همین شغل را در کشور ایران و کشورهای ساحل خلیج فارس جاری ساختن اعطا کرد. با این فعلا، وقتی که جمعیت شیعه مقهور نیروهای سنی شدند، نه تنها پروسه مسجدسازی به معیار اکثری کاهش یافت؛ بلکه برگزاری مراسمی مانند نماز جمعه نیز رو به کاستی نهاد.[۲۲]
احکام و آداب مسجد
از همان زمان که مسجد در اسلام بنیان گذاشته شد، احکام و آدابی برای حضور در آن و رفت و آمد به آن در قرآن و حدیث ذکر گشت. به ظاهر، اولیه احکام و آدابی که برای مسجد برشمرده شد، مربوط به اموری مانند طهارت و نظافت بود. به عنوان مثال، توصیه‌هایی اکید از رسول اکرم(ص) درباره ثواب پاکیزه کردن مسجد و نکوهش آلوده و کثیف کردن آن، در چنگ می باشد که راجع به «آداب» می‌گنجند.[۲۳] درباره شخص نمازگزار و اشیا و حالات مربوط به او نیز احکام فقاهتی خاصی اوضاع و احوال گردیده‌است؛ برای مثال ورود به مسجد در حالت جنابت حرام شمرده شده یا پوشیدن جامه سفید و پاکیزه برای حضور در مسجد مستحب و جامه سیاه و چرک الود مکروه میباشد.[۲۴]
مداقه و فضیلت مسجد
عبدالحسین زرین‌کوب:
«در حین نسلها و قرن ها در فاصله آفاق مختلف، هنر اسلامی ملجائی پاک‌تر و نمایشگاهی امن‌تر از مسجد نداشته میباشد.»[۲۵]
در فرهنگ و تمدن اسلامی، متاثر از قرآن مهربان و روایات بزرگان دینی، مسجد حرمت و رده ویژه‌ای دارااست. قرآن کریم و مهربان برپا داشتن و نگهداری مسجد را عمل اشخاصی خوانده که به آفریدگار و روز قیامت ایمان دارا‌هستند.[۲۶] قداست و فضیلت مسجد نزد مسلمانان از عامل ها محافظت بنای آن بوده میباشد. مسلمانها بنابر آموزه‌های اسلامی، خود را موظف به محافظت و تعمیر مساجد می‌دانستند و به این رو، می‌کوشیدند در عمارت، نگهداری و بازسازی مسجد نقشی بر عهده گیرند.[۲۷]
مسجد مهمترین بنای حوزه فرهنگ وتمدن اسلامی می باشد زیرا در طول چهارده قرن همگی نبوغ و استعداد معنوی و هنری و مهارتهای صنعتی در ساختن و بنای مسجد تمرکز یافته هست.[۲۸]
معماری
مساجد در مناطق متفاوت عالم به حیث معماری مشابهت‌هایی بسیار به یکدیگر دارند؛ با این موقتا، در هر حوزه‌‌ای پذیرای خصوصیات معماری و هنری آن حوزه نیز شده و تفاوتهایی با دیگر مساجد یافته‌اند. بنابراین، معماری مساجد هر میهن گویای ویژگی‌های معماری ساکن آن میهن شد‌ه‌است.[۲۹]
مساجد در کشورها و مناطق گوناگون علی رغم اختلافهای معماری، بناها، بخش ها و اشیای ذیل را همگی دارایند:
منبر
پیش از ظهور اسلام منبر در حجاز وجود نداشت و سخنرانان برای سخنرانی بر نیزه تکیه می‌دادند و حرف می‌راندند. رسول اکرم(ص) نیز استارت رسالت به صورت ایستاده و با تکیه بر درختی (استوانه حنانه) خطبه می‌خواند تا این که برای او منبری با سه یا چهار پله ساختند. در بعضا منابع روایی از واژه «منبر» برای سخنرانی پیامبر(ص) خیال و خاطر شده که شاید بتوان از آن برداشت کرد که در آن فرصت منبر به فعالیت می‌رفته میباشد؛ از جمله کلینی آورده هست: «صعد رسول الله(ص) المنبر ذات یوم فحمد الله و اثنی علیه و...؛ روزی پیامبر(ص) از منبر بالا رفت و بعد خدای را سپاس و حمد اعلام کرد و....»[۳۰] البته درین که چه کسی برای او منبر تشکیل داد اختلاف میباشد. منابع از غلام زنی از انصار،[۳۱] غلام زنی از مهاجران،[۳۲] یکی صحابه[۳۳] یا مردی رومی نام برده‌اند.[۳۴]
منبر آغاز محل ارشاد نبی اکرم(ص) برای مؤمنان و منزلت تجلی صحبت پروردگار بر زبان او بود. آنگاه حضرت، در مساجد جامع شهرهای گوناگون منبر ساختند و به تدریج در قرن ها آینده تا به امروز این سنت به تمامی مساجد شهرها و روستاهای توسعه و گسترش یافت. منبر در طول تاریخ از کارآمدترین اجزای مسجد بوده است. منبر تریبون حکومت اسلامی بود، از آن برای نقص خطبه و راهنمایی و اعلام موضع‌ها سیاسی، اجتماعی و فرهنگی استفاده میشد. با گذشت فرصت، مبلغان و واعظان از آن برای تبلیغ آیین، فقها برای بیان احکام آئین و تدریس معارف اسلامی، مفسران برای تبیین نکات قرآنی و محدثان برای بیان و املای احادیث استعمال کرده‌اند.[۳۵]
محراب
نوشتار اصلی: محراب
محراب یک تورفتگی قوسدار میباشد که در دیوار قبله تعبیه شده می باشد و جهت مسجد الحرام را آرم می‌دهد. محراب به این شکل، در اواخر سده اولیه هجری ابتکار عمل شد. پیش از آن، جهت قبله را در مساجد باز بدون دیوار از طریق فرو کردن عمودی در ماسه یا چنان که در خانه نبی در مدینه کار شد، به یاری یک قطعه سنگ آرم می‌دادند.[۳۶]
مناره
مناره، سازه‌ای برج‌مانند هست که کارکرد اول‌اش اذان گفتن بر فراز آن هنگام نمازهای پنجگانه بوده هست. مأذنه، مئذنه، منار، صومعه و گل‌تیم، نامهای دیگری هستند که برای این سازه به عمل میروند. در حین نبی(ص)مساجد مناره نداشتند. با بسط دولت اسلامی و گران قدر‌تر شدن شهرها، مایحتاج شد تا در کنار هر مسجدی مناره‌ای برای اذان بیان کردن و خبر رساندن مردم از وقت نماز بسازند. امروزه که مسلمانها از وسایل دیگری برای دور اندیشی از وقت نماز و شنیدن اذان سود می برند، کارکرد مناره‌ها تنها دکوری و تشخیص مساجد از دیگر بناهای شهر میباشد.[۳۷] تعداد مناره‌های مساجد در بخش ها متفاوت یکسان نیست. در ایران، غالب
[ جمعه 23 دی 1401 ] 17:04 ] [ محمد صادقی ]
[ ]